نسبت ایران با سازمان شانگهای، مانند نسبت انگلستان با اتحادیه اروپا است/ ظریف با ابتکار مطالعه نشده به اجلاس شانگهای رفت

به گزارش «نسیم آنلاین»، سازمان همکاری شانگهای سازمانی میان‌دولتی است که برای همکاری‌های چندجانبه امنیتی، اقتصادی و فرهنگی سال ۲۰۰۱ توسط رهبران چین، روسیه، قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان و ازبکستان پایه‌گذاری شد. موقعیت استراتژیک منطقه آسیای مرکزی و مشکلاتی که کشورهای این منطقه از نظر اقتصادی و امنیتی دارند٬ باعث شده تا کشورهای منطقه به دنبال پیوستن به ساختارهایی برای تامین امنیت و افزایش قدرت اقتصادی خود باشند و همین موضوع براهمیت سازمان شانگهای به عنوان عامل قدرت بخش در منطقه آسیای مرکزی افزوده است. ایران از سال 2006 به عنوان عضو ناظر در سازمان شانگهای حضور دارد و با وجود اینکه تا به حال چند دوره سعی کرده است تا عضویت خود در این سازمان را به شکل دائم و رسمی درآورد اما هنوز موفق به این کار نشده است. آخرین تلاش ایران برای عضویت دائم در سازمان شانگهای به اجلاس اخیر این سازمان در تاشکند باز می گردد؛ ایران در حالی در سطح وزیر امورخارجه در اجلاس تاشکند سازمان شانگهای شرکت کرد که قرار بود همزمان با هند و پاکستان در مورد عضویت ایران نیز رای گیری شود با این وجود پیش از آنکه ظریف در پایان سفر اروپایی خود هلند را به مقصد پایتخت ازبکستان ترک کند زمزمه‌هایی در مورد امکان عدم پذیرش عضویت ایران در سازمان شانگهای شنیده می‌شد و حتی شایعه هایی در مورد لغو سفر وزیر امورخارجه به تاشکند مطرح بود اما با وجود همه اینها ظریف در اجلاس شانگهای در تاشکند شرکت کرد ولی با وجود حمایت روسیه نتوانست عضویت دائم ایران در این سازمان را کسب کند، موضوعی که پس از ترک یک باره نشست توسط ظریف در رسانه‌ها به عنوان نارضایتی ایران از اجلاس تعبیر شده بود البته رحیم‌پور معاون آسیایی اقیانوسیه وزارت امورخارجه بعدا این موضوع را تکذیب کرد و تاکید کرد که اعتراضی در کار نبوده و ظریف تنها برای ادای نماز جلسه را ترک کرده است. اکنون در شرایطی که کمی از غبار مسائل پیرامون اجلاس اخیر شانگهای فرونشسته زمان مناسبی است تا در گفتگو با کارشناسان مسائل بین‌الملل به بررسی بیشتر موضوعات پیرامون این سازمان بپردازیم و به همین منظور در گفتگو با پیروز مجتهدزاده مشاور پژوهشی دانشگاه سازمان ملل متحد و مدیرعامل بنیاد پژوهشی یوروسویک (Urosevic Research Foundation) لندن زوایای بیشتری از اهمیت سازمان شانگهای و فرآیند عضویت ایران در این سازمان را بررسی کرده‌ایم که در ادامه می‌آید. *« نسیم آنلاین »: سازمان شانگهای چه جایگاهی در نظام جهانی دارد، چرا ایران تاکنون اصرار به حضور در این سازمان داشته و چرا هنوز درخواست عضویت رسمی و دائم ایران در این سازمان پذیرفته نشده؟

مجتهدزاده: سازمان همکاری شانگهای در سال 2001 به ابتکار سران روسیه و چین در شانگهای اعلام موجودیت کرد با عضویت روسیه و چین و قزاقستان و قرقیزستان و تاجیکستان و ازبکستان در مرکز آسیای مرکزی. هدف اولیه تشکیل این سازمان دور نگاه داشتن گسترش نفوذ سیاسی و ژئوپولیتیکی امریکایی ها در آسیای مرکزی بود ولی برای واقعیت عملی پیدا کردن این هدف اولیه سازمان همکاری های شانگهای ناچار شد که اهداف عملی و اجاریی را نیز سازمان دهد و اعلام گردید که شانگهای برای همکاری‌های چندجانبه امنیتی، اقتصادی و فرهنگی است.

از اواخر قرن بیستم دنیا شاهد آن بود که دنیایی ژئوپولیتیکی و بازی های مربوط به ایجاد موازنه قوا در سطح جهانی برای جلوگیری از تک قدرتی شدن ژئوپولیتیک جهانی دو قدرت چین و روسیه، حداقل به عنوان ابرقدرت‌های درجه دو در جهان ظهور کردند و خودشان سعی کردند که به این ظهور ترتیباتی داده شود تا این دو قدرت با هم در سازمانی به صورت یک قدرت یکپارچه در بیایند تا بتوانند در مقام یک ابرقدرت جهانی یعنی در برابر ایالات متحده امریکا و اتحادیه اروپا موازنه های ژئوپولیتیکی جهانی را واقعیت بخشند. برای شکل دادن به این وضعیت بود که محور روسیه - چین، تعدادی از کشورها یا قدرت‌های درجه دو و سه منطقه آسیا، مانند قزاقستان و قرقیزستان و تاجیکستان و ازبکستان را نیز با خود همراه کردند تا در این وضعیت جدید ژئوپولتیکی آنها را شریک کنند و در عین حال این کشورها را رسما تبدیل به متحدین ویژه خود نمودند و این اقدام بسیار جالب توجه بود.

البته هنوز این سازمان به عنوان یک ابرقدرت منطقه‌ای جا نیفتاده است و دلیل آن نیز این است که ما می‌بینیم که روس و چین اغلب به طور جداگانه فعال هستند و تا وقتی که این تشکیلات یک پارچه نشود و قدرت چین و روس همراه با دیگر اعضاء یک دست نشود، بود و نبود در این تشکیلات اهمیت زیادی نخواهد داشت. از طرف دیگر، از سال 2004 و 2005 ما (ایران) در کنار هندوستان ، پاکستان ، مغولستان و افغانستان نیز به عنوان عضور ناظر به این تشکیلات منطقه ای پیوستیم تا در مراحل بعدی هر کدام به مناسبت وضعیت خود به عنوان عضو دائمی تبدیل شویم. ولی عدم موفقیت محور چین - روسیه در تبدیل کردن سازمان همکاری شانگهای به یک پیمان دفاعی چند جانبه این سازمان همکاری را از دینامیزم ژئوپولیتیکی لازم محروم داشته است. با این حال دولت ها در کشور ما، ایران معلوم نیست بر اساس کدام منطق ژئواستراتژیکی و یا الزام ژئوپولیتیکی بیش از دیگر اعضای ناظر در شانگهای اصرار دارد که به عضویت رسمی و دائمی این سازمان در آید.

ما تا این تاریخ موفق نشدیم که رسماً به عنوان عضو رسمی شانگهای در بیاییم و عمدتاً دلیل این عدم موفقیت که گویا هنوز هم ادامه دارد این بوده است که ایران درگیر کشمکش‌های سیاسی، استراتژیکی و ژئوپولیتیکی بسیار گسترده‌ای با غرب، اروپا و آمریکا بوده است و رهبران سازمان شانگهای علاقه‌مند نبودند که یک چنین کشوری را با این همه عقبه کشمکش ‌آفرین با غرب وارد تشکیلات خود کنند چون وقتی که شما با چنین وضعیتی به عنوان عضو رسمی در بیایید بقیه اعضاء در مقابل این کشمکش‌ها دجار مسولیت های امنیتی و استراتژیکی نا خواسته می شدند و آنها طبیعتا نمی‌خواستند در شرایط کنونی از این طریق با غرب درگیر کشمکش‌ شوند.

محور روسیه - چین با تشخیص این واقعیت که سازمان همکاری شانگهای هنوز ضعیف است و هنوز جا نیفتاده و تبدیل به یک ابر قدرت یکپارچه نشده است تا در موارنه های ژئوپولیتیکی جهانی بتواند حرف اول را بزند، تمایل نداشته و ندارند در مراحل اولیه تزلزل‌آمیز نقش‌آفرینی ژئوپولیتیکی سازمان شانگهای به دلیل عضویت ایران با غرب درگیررقابت ژئپولیتیکی و ژئواستراتژیکی کمر شکن شوند.

تا به حال دلیل عدم عضویت رسمی ایران به عنوان عضو رسمی دائمی در سازمان شانگهای ظاهراً این بوده است و عمدتاً باید دلیل اینکه در دور جدید هم این عضویت اتفاق نیفتاده نیز ناشی از همین ملاحظات باشد.

*« نسیم آنلاین »: اهمیت سازمان شانگهای برای ایران چیست؟

مجتهدزاده: همانطور که عرض کردم سازمان شانگهای یک سازمان همکاری منطقه ای برای گسترش همکاری های اقتصادی و سیاسی و فرهنگی است که امنیت نیز یکی از زیرمجموعه آن می باشد که در همین ابعاد می تواند اهمیت زیادی داشته باشد. اما درباره اهمیت این سازمان برای ایران می‌توان شرایط انگلستان در اتحادیه اروپا را مثال زد که مثلا زمانی که انگلستان در داخل اتحادیه اروپا بود در قدرت، ثروت، اقتصاد و سیاست شریک بود و وقتی که خارج شد در هیچکدام دیگر شریک نیست.

طبیعی است که همه کشورهایی که در حوزه جغرافیایی اطراف یک اتحادیه یا یک سازمان مشترک هستند منافع خود را در پیوستن به آن و در داخل آن قرار گرفتن می بینند و اگر در خارج از آن باشند فکر می کنند تحت الشعاع و زیر سایه قرار می‌گیرند و نمی‌توانند به آن مقام قدرتی لازم در بازی‌های جهانی برسند. در عین حال ایران که در دوران طرح تقاضای عضویت در شانگهای (2005) اسیر تحریم ها و تجاوز های سیاسی و حقوقی و امنیتی زیاد غرب بود می کوشید برای ایجاد موازنه های مطلوبتر در برابر غرب هم پیمانان موثری در شرق برای خود دست و پا کند هرچند که از شرق در برابر غرب حمایتی واقعی کسب نکرده بود. این یک کلیتی است که بودن ایران در تشکیلات شانگهای، حداقل از نظر تئوری، برایش اهمیت دارد و امنیت، اقتصاد و سیاست آینده ما را پشتیبانی می‌کند.

*« نسیم آنلاین »: دلیل اینکه کشورهای هند و پاکستان تا قبل از اجلاس اخیر هنوز نتوانسته بودند به عضویت سازمان شانگهای در بیایند چیست و آیا دلایل عدم پذیرش این کشورها با دلایل عدم پذیرش ایران در سازمان شانگهای قابل مقایسه است؟

مجتهدزاده: هندوستان تا قبل از اجلاس اخیر و برای چند سال عضو ناظر در سازمان شانگهای بود؛ هند یک قدرت آسیایی است و می کوشد که روزی به سطح یک قدرت درجه یک جهانی برسد و با دیگر قدرت های جهانی وارد رقابت های ژئوپولیتیکی شود. هند در حال حاضر جای خود را در این سازمان تشخیص داده است. هرچند که به دلیل نبودن یک اضطرار ژئوپولیتیکی مانند وضعیت ایران در برابر غرب، اصرار زیادی نداشت که به عضویت رسمی و کامل شانگهای در آید.

پاکستان اگرچه از نظر وزن ژئوپولیتیک همطراز هند نیست ولی درگیر رقابت های طولانی ژئوپولیتیکی و ژئواستراتژیکی با هند است که خود را ناچار می بیند در بازه های منطقه ای و جهانی پا به پای هندوستان پیش ببرد و اگر هند کاری می کند او هم بلافاصله باید همان کار را انجام دهد. در عین حال، سازمان شانگهای نیز به همین دلیل تا اجلاس اخیر از پذیرفتن هند و پاکستان به عنوان اعضای اصلی و رسمی در این سازمان اکراه و ابا داشت. طبیعی است که یک سازمان جدید منطقه‌ای دوست ندارد دو کشوری که با همدیگر در جنگ و ستیز هستند بیایند و این جنگ و ستیز را به داخل آن سازمان بکشند البته ملاحظات دیگر همیشه هست ولی وضع هند و پاکستان با ایران فرق می‌کند.

همینطور که عرض کردم تا به حال مشکل عمده در مورد ایران همین مسئله کشمکش با غرب بوده است اما شما می‌بینید که ما در خود آسیا مسئله‌ای نداریم و مثلاً فرض کنیم در سوریه ایران و روسیه خیلی راحت با همدیگر همکاری می‌کنند و چین هم تا حدودی کمک می‌کند؛ منتهی دعوای ایران با غرب مطرح است و هرچند ما در این دعوا و کشمکش‌هایی با غرب یک سری مذاکراتی داشتیم و به برجامی رسیدیم اما در نوبت جدید که آقای ظریف با ابتکار مطالعه نشده‌ای به اجلاس اخیر شانگهای رفت و دست رد به سینه اش زده شد، امیدوارم که دریافته باشد که شانگهای هنوز قانع نشده مسائل ایران با غرب حل شده است. اصلاح طلب و اعتدال گرا بی دلیل از جای می جهند و به خاطر یک برجام بسیار ناقص و نارسا مدال طلای قهرمانی جهانی مذاکرات را بر سینه اش نصب می کنند و مجسمه اش را به عنوان قهرمان ملی کم نظیر و بلکه همطراز مصدق به طلا می گیرند، ولی نظام جهانی اسیر این گونه کوته نظری ها و الزامات تعصب آلود جناحی نیست که از حرف های خالی از تبحر سیاسی و ژئوپولیتیکی او استقبال کند.

امیدوارم او در این آزمایش متوجه شده باشد که او باید تلاش بیشتری کند و شایستگی هایی واقعی کسب کند تا کشورش را از وزن ژئوپولیتیکی والایی برخوردار کند و خودش را هم از وزنه دیپلماسی شایسته ای در سطح بازی های ژئوپولیتیکی شایسته ای برخوردار نماید.

*سخنان روس‌ها در مورد استقبال از عضویت ایران در شانگهای بیشتر برای دلخوشی ظریف و یک تعارف دیپلماتیک بود « نسیم آنلاین »: هرچند رسماً علت عدم پذیرش رسمی ایران در اجلاس اخیر سازمان شانگهای اعلام نشد ولی قبل از اجلاس، روسیه اعلام کرده بود که ما خواستار عضویت بدون تاخیر ایران در این سازمان هستیم؛ حال با توجه به اینکه روسیه یکی از وزنه‌های اصلی سازمان است و از طرف دیگر برخی از موانع برای عضویت ایران را برشمردید، پیش‌بینی شما از آینده روابط ایران با این سازمان چیست؟

مجتهدزاده: ببینید حرفی که روسیه زد بیشتر برای دلخوش کردن آقای ظریف بود و از جمله تعارفات دیپلماتیک که در این گونه موراد متداول است و شما باید استعداد تشخیص تعارفاتی بودن یا واقعی بودن حرف را داشته باشید. در چشم انداز آینده قابل پیش بینی، با توجه به عدم استعداد ثابت شده دولت آقای روحانی، مانند دولت های قبل از ایشان، برای دست زدن به یک خانه تکانی اساسی در روابط خارجی، من تفاوتی در وضعیت سیاسی ایران در جهان و در قبال شانگهای نمی‌بینم. بنده نه تنها به این مورد بلکه به هیچ مورد دیگری در سیاست خارجه ایران هیچ امیدی ندارم .

دستگاه دیپلماسی ما که تا زمان دولت ششم کاملا تعطیل بود؛ در دولت آقای هاشمی رفسنجانی هم سیاست جدید درهای باز را آغاز کردند و جمهوری اسلامی شروع به گسترش روابط با کشورهای دیگر کرد که در درجه اول هم این سیاست‌ها از عربستان سعودی شروع شد؛ در دولت هفتم نیز سیاست تنش‌ زدایی و گفتگوی تمدن‌ها به وسط کشیده شد ولی سوای شعارها ما هیچ حرکت محسوسی برای به دست آوردن این اهداف تشنج‌ زدا نداشتیم و گفتگوی تمدن‌ها نیز یواش یواش فراموش شد.

در دولت هشتم تنشنج زدایی هم تبدیل به سیاست های شرم آور "تسامح" به معنی مسامحه کردن و "تساهل" به معنی سهل انگاری کردن در سیاست های حیاتی خارجی تبدیل شد که ضربات بزرگی به روابط خارجی ایران و در نتیجه به منافع ملی کشور در روابط خارجی زد. در دولت های نهم و دهم ای کاش سایاست تسامح و تساهل به صورت دولت های هفتم و هشتم و یازدهم ادامه می یافت ولی در جهت عکس منفی حرکت کرد.

من بارها و بارها فریاد کشیدام که زمان آن رسیده است که این سیاست تسامح و تساهل تعطیل شود و پرونده‌اش بسته شود چون سیاست خارجی مطلوب برای هر کشوری در دنیا بر اساس پیگیری منافع ملی از طریق ایجاد موازنه‌ها و هم وزن شدن با رقیبان اعم از دوست و دشمن است. حیرت انگیز است که آقایان دقت ندارند که در سیاست خارجی هیچ کشوری حتی سر سوزنی از تسامح و تساهل دیده نمی شود. حیرت انگیز است که علی‌رغم اینکه در این مدتی که به این سیاست تسامح و تساهل اعتراض داشته‌ام، شاهد شکست بعد از شکست بعد از شکست بوده ایم ولی هیچ وقت دستگاه سیاست خارجی حاضر نیست در این زمینه فکر کند که بس است دیگر؛ چقدر ما می‌خواهیم تجربه منفی و جگر خراش از ادامه این ماجرا پیدا کنیم؟

شما ببنید در مورد همین شانگهای آقای احمدی تقاضای عضویت رسمی کامل را مطرح کرد و تقاضایش رد شد، خب این باید برای ما تجربه باشد اما امسال می‌بینیم که آقای ظریف انگار که اصلاً نفهمیده است که چه اتفاقی افتاده و بدون این که توجه کند که علیرغم تصورات و تخیلات خود و خیل اصلاح طلبان و امیدواران، هیچ چیزدر مناسبات خارجی ما تغییر نکرده است، دوباره همان کار را تکرار کرد و دوباره همان نتیجه شرمساری را بدست آورد و این یعنی اینکه ما تحت وضعیت مربوط به سیاست غلط و تا حدودی خیانت‌آمیز تسامح و تساهل آنچنان غافل شدیم که حتی نمی‌بینیم که در اطراف ما چه می‌گذرد.

ما در اجلاس سران کنفرانس اسلامی در استانبول تجربه فوق‌العاده تلخی را به دست آوردیم؛ یعنی بدون اینکه چشممان را باز کنیم و اطلاعات لازم را کسب کنیم که عربستان سعودی به کمک اردوغان در ترکیه تمام زمینه‌ها را برای یک رأی‌گیری وحشتناک علیه جمهوری اسلامی ایران در آن کنفرانس فراهم کردند و حتی عربستان سعودی بارها و بارها اعلام کرده بود که ما در مرتبه اول با 13 کشور علیه ایران ائتلاف کردیم و بعد هم گفت با 25 کشور علیه ایران ائتلاف کردیم اما رئیس جمهور ما آقای حسن روحانی و وزیر خارجه‌اش انگار که اصلاً نمی‌دانند چه خبر است، چشمانشان را بستند و به قتلگاه رفتند و چنین نتیجه‌ای را گرفتند؛ الآن شرکت آقای ظریف در شانگهای و تقاضای مجدد عضویت رسمی دقیقاً به همان صورت اتفاق افتاده یعنی گام برداشتن در تاریکی بی اطلاعی ها نسبت به شرایط زمان و مکان و در بی‌خبری کامل از اینکه در اطرافشان چه می‌گذرد.

وقتی شما بی‌خبر هستید که در اطراف شما چه می‌گذرد چطور می‌توانید که وارد اقداماتی برای اصلاح آن اقدامات مخالف و برای ایجاد موازنه بشوید و لاجرم ما باز هم می‌بینیم در کمال تأسف بی‌انتها باز هم این سیاست تسامح و تساهل و سهل انگاری و مسامحه کردن و خود را به کوچه علی چپ زدن و سیاست بی‌خبری ناصر الدین شاهی را یک بار دیگر به آزمایشگاه می بریم انگار که هرگز نشنیده ایم که "آزموده را آزمودن خطا است" مرتکب ریسک دیپلماتیک جدیدی می شویم تا آنجا دوستان ما در شرق یعنی چین و تاجیکستان که این دومی حتی هم هویت ماست یک چنین دهن کجی جگرخراشی به ما نمایند و دقیقاً نتایج نابخشودنی که در استانبول چند ماه پیش حاصل کردیم، این دفعه در شانگهای در سطح کوچکتری تکرار شود.

اکنون مسئله این است که آیا این دستگاه وزارت خارجه ما و این دولت تسامح و تساهل آیا چشمشان را روزی باز خواهند کرد و خواهند فهمید که راهی را که در پیش گرفتند به ترکستان است نه به مکه؟