ادبیات خطبه‌های حضرت علی(ع) در نماز جمعه

به گزارش « نسیم آنلاین » سایت فرهنگ نیوز نوشت: در یادداشت قبلی به بخش های از سیره حضرت علی(ع) در نمازه های جمعه و عیدین اشاره کردیم و گفتیم که از حضرت،بر اساس منابع موجود، امروزه ما در حدود 17 خطبه را در دست داریم که از این تعداد، یک خطبه نماز عید فطر، یک خطبه نماز عید قربان و مابقی خطبه های نماز جمعه می باشد. در نوشتار پیش روی، به بررسی ادبیات خطبه های حضرت علی(ع) می پردازیم. علت این موضوع در این است که حضرت بر اساس محورهای و محتوایی که در قالب خطبه های خود مطرح می ساختند، ادبیات متناسب با آن را نیز استفاده می کردند که شناخت آن ادبیات برای بیان موضوعات مختلف برای امروز ما بسیار مهم می باشد.

در بررسی محتوای خطبه های حضرت، با مجموعه ای از موضوعات در محورهای مختلف و تنوع لحن مواجه هستیم. این تنوع و عدم یکنواختی بیانگر زمان شناسی و مخاطب شناسی امیرالمومنین(ع) است که ایشان با توجه به نوع موضوعی که می خواهند سخن بگویند، با در نظر گرفتن زمان و مکان و نیز مخاطب های مختلف خود، ادبیات متناسب با آن سخن را نیز انتخاب می کنند که خود نشانگر رویکرد عالمانه به روان شناسی افراد جامعه در موضوعات مختلف و میزان تاثیرگذاری آن می باشد. از جمله ادبیاتی که درخطبه های حضرت می بینیم، می توان به مواردی چون ادبیات انتقادی، سیاسی، حماسی و تبلیغی اشاره کرد.

جامعه عصر حضرت امیرالمومنین(ع) با چالش های جدی مواجه شده بود و ناکثین، قاسطین و مارقین، فضای بسیار آشفته و نابسامانی را به وجود آوره بودند که به این جریانات باید فعالیت های منافقین و توطئه گران را نیز اضافه کرد. علی(ع) در چنین شرایطی در برخی از خطبه های خود از این وضعیت با لحن انتقادی سخن می گوید. از همین رو در بررسی خطبه های حضرت در چندین جا از کارشکنی ها، بدگویی ها و تبلیغات مسموم گروه منافقان علیه جامعه اسلامی به شدت انتقاد می کند(شرح نهج البلاغه، ج10، ص163). در کنار موضوع فوق، محورهای دیگری نیز هستند که حضرت آنها را مورد توجه قرار می دهد، از جمله اینکه از زمان رحلت پیامبر(ص) تا زمان خلافت علی(ع) که حدود 35 سال می گذشت، مردم از خوی و خصلت های دوره اسلامی دوره شده بودند و روحیه مقام پرستی، شهوت رانی و گرایش به امورات پست و رذل و عدم التزام به گزاره های اخلاقی و... رواج پیدا کرده بود. این موضوعی بود که در اکثر خطبه های حضرت علی(ع) مورد توجه و مورد انتقاد قرار می گرفت و بیان می داشتند که شرایط با دوره حضرت رسول(ص) بسیار متفاوت شده و در برابر چنین شرایطی امیرالمومنین(ع) به وضعیت فرهنگی دوره پیامبر خدا اشاره می کند و آرزوی آن دوران را می کند و زندگی سراسر معنوی اصحاب رسول خدا را بازگو می کند(نهج البلاغه،خطبه 97).

در این میان یکی از جدی ترین محورهای انتقادی حضرت در خطبه هایشان مربوط به تحولات جامعه اسلامی بعد از جنگ صفین است. در این دوران جامعه اسلامی از یک طرف شاهد کارشکنی های معاویه و سپاه شام است که نه تنها از خلیفه مشروع اطاعت نمی کنند بلکه به محدوده قلمرو حضرت نیز دست اندازی می کنند و از سوی دیگر، مردم قلمرو حضرت به دلایل واهی از فرامین علی(ع) سرپیچی می کنند و با اطلاعت نکردنشان سبب می شوند تا حضرت انتقاد شدیدی از عملکرد سپاه خود داشته باشد تا جایی که خواستار فاصله افتادن بین خود و آنها شده است.( نهج البلاغه، خطبه 29)

حضرت علی(ع) در بیان مسائل و مشکلات سیاسی جامعه که با آن مواجه شده بود از ادبیات سیاسی برای بیان آنها بهره می برد و در این بیان، لحن ایشان از انتقاد نیز فراتر می رود و در این بیان ضمن اینکه از بی مهریهای جامعه و امت اسلامی نسبت به خود پرده برداشته، درصدد بیان درایت و لیاقت خویش در اداره جامعه نیز، برآمده اند.در این نگاه بینش سیاسی حضرت به سطح مدیریت کلان و خرد جامعه است. در این بینش سیاسی از مدیریت و الگوی منحصر به فرد رسول خدا و خود یاد می کند و اینکه چگونه با اقدام خویش موجب گشتند تا جامعه از هم گسیخته نگردد و بر وحدت جامعه خدشه ای وارد نیاید(نهج البلاغه،خطبه 100). سپس در جهت تقویت ارکان مدیریتی جامعه اسلامی به تبیین وظایف حاکم و والیان و نمایندگان حاکم اسلامی و از سوی دیگر وظایف مردم در برابر حاکمیت می پردازد.

سپس در تبیین شاخصه های انتخاب حاکم جامعه اسلامی به آن چه درجامعه رخ داده انتقاد وارد می سازد و می فرماید: مردم در انتخاب رهبری که شاخصه های مدنظر را داشته باشد کوتاهی کردند.«فراقبول الله عزوجل واتقوه، و احذروا المکر و لا تخادعوه، و تقربوا الی الله بتوحیده، و طاعه من امرکم من امرکم ان تطیعوه، و لا تضلوا عن سبیل الرشاد، بالرشاد، باتباع اولئک الذین ضلوا و اضلوا ...»(مستدرک نهج البلاغه، ص82).

نکته جالب توجه در این بیان با توجه به فضای سیاسی جامعه آن روز این است که مردم حتی در معیارها و شاخص های که مطرح می کردند و بدان معترف بودند نیز کوتاهی کردند و می فرماید: در این امور، مانند کسانی هستید که راه اشتباه رفته اند و در توجیه عملکردشان گفتند که ما از سران خود اطاعت کردیم و از آنها ما را گمراه ساختند.« و قالوا ربنا انا اطعنا سادتنا و کبراءنا فاضلونا السبیلا ربنا اتهم، ضعفین من العذاب»(همان) که در جواب این گروه باید گفت که چه توجیه اشتباه و نابخرادانه است این نگاه که چون سران آنها از مسلک اشتباه تبعیت کردند ما نیز همین راه را رفتیم.

گرچه گروه کثیری از مردم برای اعلام بیعت بر در خانه امیرالمومنین(ع) حاضر شده بودند، ولی شرایط جامعه اسلامی آماده حرکت در مسیر حکومت حضرت را نداشت، همانگونه که در سطور فوق بیان کردیم، جامعه از آموزه‌ها و سیره زندگانی نبوی فاصله گرفته بود. با این حال اگر چه حضرت بنا به فشارها و درخواست مردم حکومت را قبول کرد ولی همین مردم بعد از اندک زمانی شروع به کارشکنی ها کردند تا جایی که سه جنگ خانگی را بر ایشان و جامعه اسلامی تحمل شد. از میان این سه جنگ، جنگ صفین مدت زمانی طولانی از وقت حضرت را گرفت و خطر آن به مراتب از دیگرجنگ ها بیشتر بود. از اینرو امیرالمومنین(ع) برای آماده سازی مردم برای مقابله با سپاه شام متوسل به ادبیات حماسی در خطبه های خود شدند.

حضرت در یکی از خطبه های خود برای آماده سازی مردم کوفه بر علیه سپاهیان شام می فرماید: «شما یاوران حق، برادران دینی، سپرهای روز گرفتاری و پیکار و راز داران در برابر افشا کنندگان اسرار هستید. با نیروی شما پشت کنندگان به حق را می کویم، و به کمک شما، به اطاعت روی آوران به حق، امیدوارم ...( البلاغه، خطبه 118)همچنین در خطبه دیگری برای تهییج مردم برای جهاد و جنگ می فرمایند:« و حق جز تلاش و کوشش به دست نمی آید، شما که از خانه خود دفاع نمی کنید چگونه می توانید از خانه دیگران دفاع کنید و با کدام پیشوا و امام پس از من، به مبارزه خواهید رفت»(نهج البلاغه،خطبه 29)

از دیگر ادبیاتی که در خطبه های حضرت باآن مواجه می شویم، جنبه ها و ادبیات تبلیغی خطبه ها است که امیرالمومنین(ع) به عنوان امام و خلیفه مسلمین به بیان فرایض، تشریع احکام الهی، تاکید بر انجام واجبات و ترک محرمات، بیان فضائل اخلاقی و ویژگی های جامعه اخلاقی، آن هم با لحنی دل سوزانه و مشفقانه صورت می گرفته است...

در جمع بندی از مباحث فوق، باید گفت که عنصر زمان و مکان در خطبه های آن حضرت، جایگاه تعیین کننده ای دارند، چرا که بعضی از خطبه ها، به طور کامل با در نظر گرفتن مکان و زمانی خاصی، ایراد گردیده اند.ادبیات خطبه ها،کاملا متفاوت از هم بوده، به طوری که ادبیات خاصی را نمی توان برای همه خطبه ها در نظر گرفت؛اما با توجه به این که ادبیات اغلب خطبه ها با ادبیات تبلیغی ایراد گردیده شده، می توان چنین برداشت کرد که مسائل اخلاقی و فرهنگی و اجتماعی، برای آن حضرت مهمتر از سایر موضوعات بوده است.