فروش نفت در بورس و یک بام و دو هوای عجیب وزارت نفت

نسیم آنلاین : با توجه تصمیم ترامپ مبنی بر خروج آمریکا از برجام و بازگشت مجدد تحریم‌های نفتی از اواسط آبان‌ماه، امکان ایجاد شوک اقتصادی مشابه اوایل دهه 90 وجود دارد. در نتیجه، بررسی راهکارهای موجود جهت دور زدن تحریم‌های نفتی بیش از بیش حائز اهمیت است. در این راستا، اسحاق جهانگیری، معاون اول رئیس‌جمهور در مراسم روز صنعت و معدن (10 تیرماه) با اشاره به ضرورت ورود بخش خصوصی به صادرات نفت ایران، عرضه نفت در بورس را به عنوان یکی از راهکارهای اساسی برای بی اثر کردن تحریم‌های نفتی آمریکا معرفی کرد. این اظهارات واکنش‌های متفاوتی را از سوی کارشناسان و رسانه ها به دنبال داشت. یکی از ایرادات مطرح شده ناظر به ارائه‌ تخفیف به مشتریان نفت کشور از طریق سازوکار کشف قیمت در بورس است.

منتقدان عرضه نفت در بورس با هرگونه ارائه‌ی تخفیف به مشتریان نفت کشور در سازوکار بورس مخالفت می کنند و آن را به مثابه حراج نفت کشور می‌دانند که زمینه‌ ساز فساد و رانت است. در این راستا، سید محسن قمصری، مدیر سابق امور بین‌الملل شرکت ملی نفت در هم‌اندیشی بررسی ابعاد بورس نفت در مردادماه امسال گفت: «در سازوکار بورس نفت، وزارت نفت مجبور می‌شود برای شکل‌گیری رقابت، قیمت را به حداقل ممکن برساند تا خریدارانی محدود با یکدیگر رقابت کنند و محموله‌های عرضه شده در بورس فروخته شود در نتیجه، بورس ما به حراج تنزل پیدا می‌کند». هم چنین رضا زندی، یکی از خبرنگاران حامی دولت در قالب یادداشتی در روزنامه‌ اعتماد در تاریخ 11 تیرماه نوشت: «زمانی که قرار بود نفت خام (به قصد صادرات) در بورس انرژی عرضه شود. می‌دانید متقاضیان خرید نفت خام چه درخواست‌هایی داشتند؟ اولا با این توجیه که تحریم، هزینه فروش نفت ایران را بالا برده است، تخفیف‌های بسیار بالایی در قیمت نفت (به نسبت قیمت بازارهای جهانی) طلب می‌کردند. بعد هم می‌خواستند در یک دوره پرداخت نامتعارف پول نفت خریداری شده را برگردانند. تاریخ ایران نشان داده است که مردم جلوی فشار دشمن خارجی خواهند ایستاد اما مردم دیگر تحمل فساد و رانت را ندارند».

همانطور که اشاره شد یکی از دلایل جدی مخالفت با عرضه نفت در بورس ناظر به ارائه‌ی تخفیف و کاهش قیمت نفت کشور است. در حالی منتقدان پیاده سازی این مدل، با هرگونه ارائه‌ی تخفیف مخالفت کرده و آن را یکی از خطوط قرمز می‌دانند؛ که از زمان اعمال تحریم‌ها و قبل از انعقاد برجام ارائه‌ی تخفیف از راه‌های مختلف مسبوق به سابقه است. محمدعلی خطیبی، مدیر اسبق امور بین‌الملل شرکت ملی نفت ایران در مصاحبه با خبرگزاری فارس در تاریخ 22 مردادماه با بیان اینکه در زمان تحریم‌ها به مشتریان در قالب هزینه‌ی حمل و بیمه تخفیف هایی داده می‌شد، گفت: «ما در آن زمان تخفیفی که می‌دادیم این گونه بود که نفت مورد تقاضایشان را با کشتی خودمان می‌بردیم و یا با بیمه خودمان نفت را بیمه می‌کردیم و ریسک حمل را خودمان می‌پذیرفتیم». همچنین سید محسن قمصری، مدیر سابق امور بین‌الملل شرکت ملی نفت ایران در هم اندیشی بررسی ابعاد بورس نفت درباره نحوه فروش نفت در سال های ابتدایی دولت یازدهم و تا قبل از اجرایی شدن برجام گفت: «متاسفانه دستگاه‌های نظارتی اصلاً متوجه نیستند که اگر ما این ده سنت را ندهیم، کل محموله از دست می‌رود. یعنی ما محموله را به جای 70 دلار مثلاً 69 دلار و 90 سنت بفروشیم بهتر است یا اصلاً نفروشیم و روی دست ما بماند؟ پس از دعوت آقای زنگنه از من، به ایشان گفتم به یک شرط می‌آیم و آن شرط هم این است که چتر نظارتی پنج سازمانی که روی نفت خیمه زده اند را از سر من بردارید و انصافاً ایشان این کار را انجام داد. یک هیات پنج نفره با مجوز شورای عالی امنیت ملی و با احکام مستقیم رئیس جمهور تشکیل شد تا توانستیم در آن دوره کار کنیم».

لازم است به این نکته هم اشاره شود که قیمت رسمی نفت کشورمان (OSP) بر اساس فرمول روبرو تعیین می‌گردد: . مقدار Ave، میانگین قیمت نفت خام در فوب دبی و فوب عمان است و مقدار نیز یک عدد متغیر است که بر اساس چانه زنی طرفین معامله و توسط امور بین الملل شرکت ملی نفت ایران تعیین می‌شود. در نتیجه، این شرکت به عنوان فروشنده انحصاری نفت کشورمان ابزار مناسبی برای ارائه‌ تخفیف به مشتریان حتی در قالب فرمول قیمت‌گذاری دارد و در شرایط مختلف بخصوص شرایط تحریم، به راحتی می تواند از این ابزار برای ارائه تخفیف و جذب مشتریان استفاده کند.

در حالی وزارت نفت با شناور کردن قیمت در فضای شفاف و رقابتی بورس که میزان تخفیف را به حداقل می‌رساند مخالفت می‌کند که از گوشه و کنار زمزمه‌های تلاش این وزارتخانه برای کاهش قیمت فروش نفت کشور به گوش میرسد. در این راستا، اخیرا هدایت الله خادمی، عضو کمیسیون انرژی مجلس شورای اسلامی در مصاحبه با خبرگزاری فارس در تاریخ 26 مردادماه با انتقاد از بی‌برنامگی وزارت نفت برای مقابه با تحریم‌های نفتی گفت: «مسئولان وزارت نفت در شرایط تحریم طرحی برای فروش نفت و حفظ میزان صادرات نفت ندارند و صحبت از ارائه تخفیف می‌کنند». در واکنش به این اظهارات خادمی، روابط عمومی وزارت نفت با ارائه‌ی توضیحاتی اعلام کرد: «آقای خادمی مدعی شده‌اند که «ارائه تخفیف به مشتریان نفت صادراتی به ضرر و زیان کشور می‌انجامد» و این کار را ناشی از عدم آمادگی وزارت نفت برای شرایط تحریم قلمداد کرده‌اند. اولاً با این ادعا بر مخاطب پوشیده می‌ماند که آیا ایشان سرانجام در جست‌وجوی راهی برای برون رفت از شرایط کنونی تحریم‌ها تا حل و فصل دوباره آن در مجامع بین‌المللی هست یا نیست؟ مضافاً باید به ایشان یادآوری کرد که استفاده از پکیج‌های ابزاری فروش از جمله ارائه تخفیف به مشتریان، به شرایط فصلی بازار و ... بر می‌گردد و امری اساساً متداول است. آقای خادمی آیا نمی‌دانند که فروش نفت و فرآورده‌های نفتی نیز همچون سایر کالاها به پیروی از قانون بازار، نیازمند طراحی و ارائه بسته‌های مورد پسند فروشنده و خریدار است؟ در این خصوص اگر مختصر اطلاعی از اهالی فن کسب می‌کردند، این گونه با طرح ادعاهای عجیب مدعی «به هم خوردن بازار» نمی‌شدند». هم چنین یکی از مدیران وزارت نفت در مصاحبه با روزنامه اعتماد در تاریخ 27 مردادماه، از اعمال تخفیف برای جذب مشتریان جدید را یکی از راهکارهای فروش نفت معرفی کرد و گفت: «این گزینه همیشه در بین گزینه‌های فروش نفت وجود دارد اما نمی‌توان از آن به عنوان تنها راهکار وزارت نفت برای دوران تحریم یاد کرد. اعمال تخفیف در بازار نفت روالی مرسوم برای جذب مشتری است که تنها خاص ایران نیست و سایر تولید‌کنندگان نیز از آن تبعیت می‌کنند حال آنکه این تصمیم را با دید مذمت بنگریم، صحیح نیست». همچنین رضا زندی از خبرنگاران حامی دولت که در یادداشت قبلی خود ارائه‌ تخفیف به بخش خصوصی در سازوکار بورس را مولد فساد می‌دانست؛ با انتشار یادداشت جدیدی در روزنامه اعتماد در تاریخ 27 مرداد نوشت: «حتما تدابیر اتخاذ شده برای فروش نفت ایران در دوره تحریم‌ها گفتنی نیست. از ارائه تسهیلات به خریداران نفت گرفته تا برخی تخفیفات. پیشنهاد می‌کنم در این مقطع حساس، همه بخش‌های کشور پشت وزارت نفت و امور بین الملل شرکت ملی نفت بایستند تا آنها ابزار مختلفی برای باز کردن راههای صادراتی نفت خام داشته باشند.». هم چنین سید محسن قمصری که در نشست بررسی ابعاد بورس نفت در اوایل مردادماه، ارائه‌ تخفیف به بخش خصوصی را نوعی حراج می‌دانست؛ در بخش دیگری از همان نشست گفت: «در حال حاضر، در دنیایی که سه میلیون بشکه نفت مازاد عرضه وجود دارد، رقابت هست. عربستان با آن گردن کلفتی الآن دارد امتیازاتی می‌دهد که نفت خود را بفروشد. عراق در حال افزایش تولید است لذا درصدد آن است با شرایط مختلفی که ایجاد می‌کند جای ما را بگیرد. حالا ما اگر در یک محموله دو سنت، پنج سنت یا ده سنت تخفیف در نظر بگیریم، ده‌ها پاسخ باید بدهیم».

باید توجه داشت سازوکار عرضه نفت در بورس به گونه‌ای است که نفت خام توسط دولت (شرکت ملی نفت ایران) در بورس عرضه می گردد و به مشتریانی که بیشترین قیمت را برای خرید آن پیشنهاد دهند فروخته می‌شود. بدین صورت که بین مشتریان رقابت ایجاد می شود و این رقابت قیمت را تا حد امکان افزایش می‌دهد ولی در فضای غیربورسی که یک فضای غیررقابتی است خریداران نفت ممکن است هزینه دور زدن تحریم‌های نفتی را بیش از آنچه هست بیان کنند و بدین ترتیب باعث کاهش غیرواقعی قیمت نفت شوند. لازم به تذکر است که افت قیمت نفت کشورمان در شرایط تحریم، طبیعی است زیرا با اعمال تحریم‌های نفتی، باید هزینه‌ ریسک دور زدن تحریم‌ها نیز در قیمت نفت فروخته شده به خریداران در نظر گرفته شود.

در مجموع، رفتار متناقض مسئولین وزارت نفت در موضوع ارائه‌ تخفیف به مشتریان، عجیب و سوال برانگیز است. اینکه ارائه‌ تخفیف به بخش خصوصی در سازوکار شفاف و رقابتی بورس به حراج کردن نفت کشور تشبیه می‌شود ولی ارائه تحفیف به مشتریان در سازوکارهای غیرشفاف یعنی مذاکرات مستقیم آنها با امور بین الملل شرکت ملی نفت ایران، اقدام مثبتی تلقی می شود که باید مورد حمایت همه نهادها قرار گیرد. آیا دلیل این رفتار شگفت آور وزارت نفت بخصوص امور بین الملل شرکت ملی نفت ایران ریشه در تمایل این شرکت به تداوم فروش نفت ایران به صورت انحصاری ندارد؟