نبرد طرح‌ها برای امنیت خلیج‌فارس

در کمتر از یک ماه، سه طرح برای آنچه تامین امنیت در خلیج‌فارس خوانده می‌شود، منتشر شده است. اولین طرح را آمریکا پیشنهاد کرد؛ دومی را بریتانیا و سومی را روسیه. پیشنهاد دوم که مبدع آن بریتانیا بود به این دلیل طرح شد که لندن اعلام کرد می‌خواهد با کشورهایی ائتلاف داشته باشد که نگاه‌شان به برجام، شبیه نگاه لندن باشد. این اقدام بریتانیا نشان می‌داد که حداقل در ظاهر بریتانیا و متحدان اروپایی‌اش با آمریکا هم‌راستا نیستند. اما درخواست رسمی روز سه‌شنبه آمریکا از آلمان برای پیوستن به ائتلاف نظامی بریتانیا در خلیج‌فارس نشان داد عدم همراهی بریتانیا با آمریکا یک تقسیم کار زیرکانه بوده است.

پیشنهاد تشکیل یک ائتلاف نظامی را آمریکا در نشست وزرای دفاع ناتو ارائه کرد اما این پیشنهاد با مخالفت آلمان و فرانسه همراه شد. آمریکا که نتوانسته بود ناتو را برای حضور در خلیج فارس متقاعد کند، از راه دیگری برای کشاندن پای ناتو به خلیج فارس استفاده کرد. مجری این طرح، بریتانیا بود که در نشست ناتو، هیچ‌گونه مخالفتی با پیشنهاد آمریکا نکرده بود. بر اساس این طرح، بریتانیا با یک پیشنهاد جدید، وظیفه همراه کردن کشورهای اروپایی را که حاضر به همکاری با ائتلاف آمریکا نبودند، برعهده گرفت.

تا لحظه نگارش این گزارش برخی کشورها چون فرانسه برای همراهی در این ائتلاف اعلام آمادگی کردند. آلمان اما همچنان مردد است. به همین خاطر روز سه‌شنبه «تامارا استرنبرگ-گرلر» سخنگوی سفارت آمریکا در برلین بیانیه‌ای صادر کرد و در آن رسما از آلمان خواست که «برای امنیت تنگه هرمز به فرانسه و بریتانیا بپیوندند.» البته آلمان همچنان در موفقیت‌آمیز بودن این ایده تردید دارد و بر همین اساس «اولاف شولتس»، معاون صدراعظم و وزیردارایی آلمان گفته درباره درخواست ایالات متحده برای پیوستن این کشور به ائتلاف نظامی در تنگه هرمز بسیار «تردید» دارد و چنین عملیاتی خطر کشیده شدن به سمت یک درگیری بزرگ‌تر را به همراه دارد. آمریکا به این دلیل که تعداد ناوگان دریایی‌شان کمتر از نصف میزان 30 سال قبل است، تلاش می‌کند پای بازیگران دیگر به‌خصوص ناتو را به خلیج‌فارس باز کند. روس‌ها که نگاه ژئوپلیتیکی به منطقه خلیج‌فارس دارند، تلاش می‌کنند از حضور نظامی بیشتر کشورهای غربی در خلیج‌‌فارس جلوگیری کنند.

مسکو از انفعال نسبی‌اش در قبال ناتو در بحران لیبی در سال 2011، درس‌های معناداری گرفته است و برهمین اساس نسبت به توسعه ناتو، نگرانی‌های عمیقی دارد. در طرح روس‌ها که به صورت کلی در تضاد با دو طرح آمریکا و بریتانیاست، عمدتا بالاترین نقش کشورهای فرامنطقه‌ای و قدرت‌های بزرگ، نقش نظارتی است. در طرح روس‌ها تامین امنیت منطقه برعهده کشورهای منطقه است. این تقریبا همان چیزی است که ایران چند دهه است بر آن تاکید دارد. ایران بارها اعلام کرده حضور کشورهای فرامنطقه‌ای در خلیج فارس عامل ناامنی در منطقه است و اگر اقدامات کشورهای فرامنطقه‌ای تحریک‌کننده و تنش‌زا باشد، پاسخ آن را خواهد داد. با این حال این را نیز نباید از نظر دور داشت که اقدامات یک‌سال گذشته آمریکا در برابر ایران بیش از آنکه جنبه عملیاتی داشته باشد، نمایشی و تبلیغاتی بوده است. آمریکا قصد داشت ائتلاف منطقه‌ای را در مدت دوهفته تشکیل دهد.

اکنون نزدیک یک ماه گذشته و حتی خود آمریکا نیز تحرک خاصی برای تقویت توان نظامی‌اش در خلیج فارس نداشته است، باید دید این بار نمایش آمریکایی‌ها چند هفته به درازا می‌کشد.

طرح مبهم آمریکا

دوهفته پس از اینکه دو کشتی ژاپنی و نروژی در دریای عمان دچار سانحه شدند، آمریکا در روز 27ژوئن (4تیر) در نشست وزرای دفاع سازمان پیمان آتلانتیک شمالی(ناتو) در بروکسل، پیشنهاد تامین امنیت ناوبری انرژی با حضور یک ائتلاف بین‌المللی را داد. بر اساس پیشنهاد آمریکا، ائتلاف بین‌المللی وظیفه حفاظت از امنیت در تنگه هرمز و باب‌المندب را برعهده می‌گرفت. مخالفت آلمان و فرانسه به دلیل نگرانی از اینکه ائتلاف پیشنهادی آمریکا، درنهایت به مواجهه نظامی با ایران منجر خواهد شد، این طرح را با شکست مواجه کرد. عدم همراهی ناتو باعث شد آمریکا 9جولای (18 تیر) به‌طور رسمی و مستقل از طرحی برای ایجاد ائتلافی دریایی علیه ایران سخن بگوید. گفته شده هدف اصلی این طرح «حراست از آزادی تردد در دریاها» خواهد بود.

بر اساس اظهارت آمریکایی‌ها وظایف این ائتلاف جلوگیری از اقدامات مخرب، آگاهی در زمینه مسائل دریایی و بالاتر بردن توانمندی‌های تجسس است و از طریق آن از کلیه ترددهای دریایی در خلیج فارس مراقبت خواهد شد. درباره این طرح هیچ‌متن مکتوبی وجود ندارد، ولی بر اساس آنچه مقامات نظامی و سیاسی آمریکایی گفته‌اند کشورهای تشکیل‌دهنده آن، همگی متحدان واشنگتن هستند. در این طرح بخشی از متحدان آمریکایی باید روی نفتکش‌ها و کشتی‌های دیگر دوربین نصب کنند و بخشی دیگر هم ناو‌هایشان را به منطقه اعزام کنند. هر کشوری نیز که به ائتلاف می‌پیوندد باید خود به تنهایی کشتی‌هایش را در طول تنگه هرمز اسکورت کند. این طرح البته از پختگی کافی برخوردار نیست، چراکه از یک سو از اسکورت کشتی‌ها سخن گفته شده و از سوی دیگر مقامات دولت آمریکا گفته‌اند اسکورت نفتکش‌ها در دستور کار قرار ندارد! زیرا انجام این کار به ده‌ها کشتی جنگی نیاز خواهد داشت.

طرح انگلیس

دومین طرح پیشنهادی -برای آنچه تامین امنیت در خلیج فارس خوانده می‌شود- متعلق به بریتانیاست. بریتانیا چند روز پس از توقیف نفتکش این کشور توسط ایران، پیشنهاد تاسیس یک «ائتلاف اروپایی» را مطرح کرد. بریتانیا در این طرح به دنبال راه‌اندازی ناوگانی به رهبری اتحادیه اروپا «برای محافظت از ناوبری امن و تامین امنیت خدمه و بار کشتی‌ها در این منطقه حیاتی[تنگه‌هرمز]» است. لندن به دنبال مشارکت نیروهای دریایی و هوایی کشورهای ایتالیا، آلمان، اسپانیا و فرانسه در این طرح است.

جزئیاتی درباره چگونگی تامین امنیت در قالب طرح بریتانیا منتشر نشده اما مشخص است این طرح مبتنی‌بر استفاده از «گشت‌های دریایی» است. احتمال دارد ماموریت مورد نظر انگلیس تحت فرماندهی لندن و پاریس باشد. آنطور که رسانه‌های غربی می‌گویند چند کشور اروپایی از پیشنهاد بریتانیا برای تشکیل یک واحد نیروی دریایی اروپایی در خلیج فارس برای حفاظت از آزادی رفت‌وآمد در تنگه هرمز استقبال کرده‌اند. فرانسه، ایتالیا و دانمارک «موافقت اولیه» با این طرح را اعلام کرده‌اند. هلند و اسپانیا هم اعلام کرده‌اند در حال بررسی این پیشنهاد هستند. طرح انگلیسی‌ها با طرح آمریکا دو تفاوت دارد؛ یکی اینکه آمریکا در این سازوکار حضور ندارد و دومی وسعت ماموریت این ائتلاف است. اروپایی‌ها گفته‌اند محدوده عملیاتی این طرح محدود به تنگه‌هرمز است. با وجود این دو اختلاف، پیشنهاد آمریکا و بریتانیا، دارای یک همپوشانی هستند. بریتانیا با این پیشنهاد توانسته آنچه آمریکا به دنبال آن بوده است، تضمین کند. به عبارت بهتر، طرح آمریکا با پرچم بریتانیا در حال اجراست. این کشور توانسته، پای کشورهای اروپایی‌هایی را که حاضر به همکاری و همراهی با آمریکا نشدند در قالب «ائتلاف اروپایی» به خلیج فارس باز ‌کند.

طرح روسی

برخلاف دو طرح پیشنهادی آمریکا و بریتانیا، طرح روس‌ها برای تامین امنیت در خلیج‌فارس در قالب یک سند مکتوب منتشر شده است. این سند که «مفهوم امنیت جمعی در خلیج فارس» نام دارد، روز سه‌شنبه در نامه‌ای به شورای امنیت و مجمع عمومی سازمان ملل ارائه شد. روس‌ها می‌گویند پیشنهادشان با هدف جلوگیری از مناقشات مسلحانه تدوین شده است. در این طرح برای تقویت امنیت در این منطقه مهم و راهبردی، خودداری از استقرار دائمی گروه‌های نظامی فرامنطقه‌ای، ایجاد یک منطقه غیرنظامی، برقراری خطوط داغ، تبادل اطلاعات درباره خرید تجهیزات و نیروهای مسلح مورد تاکید قرار گرفته است. روس‌ها در پیشنهادشان که به نظر می‌رسد حاصل یک پژوهش طولانی مدت باشد، به دنبال ایده ایجاد یک سیستم امنیتی در منطقه خلیج فارس هستند؛ این سیستم باید جهانی، جامع و بر پایه احترام به منافع همه طرف‌های منطقه‌ای و سایر طرف‌های درگیر در تمامی حوزه‌های امنیتی از جمله نظامی، اقتصادی و انرژی باشد. روس‌ها آغاز گفت‌وگوهای دو و چندجانبه بین همسایگان، کشورهای منطقه‌ای و جهانی، اعضای شورای امنیت، اتحادیه عرب و شورای همکاری خلیج فارس را لازمه آغاز طرح پیشنهادی خود دانسته‌اند. بر اساس این طرح، حل مشکلات حاد و فوری با اولویت در دستورکار قرار می‌گیرد.

در مرحله نخست باید در مبارزه با تروریسم بین‌المللی و حل و فصل بحران در عراق، یمن و سوریه گام‌هایی برداشت و به تمامی توافقات مربوط به برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) عمل کرد و ضمن ایجاد اعتماد در سطح بین‌المللی و در میان کشورهای منطقه خلیج‌فارس به آنان تضمین امنیتی متقابل داد. پس از حل مسائل فوری، به‌تدریج شرایط برای تشکیل یک سیستم امنیتی مهیا می‌شود. در این سازمان امنیتی منطقه‌ای علاوه‌بر کشورهای منطقه، روسیه، آمریکا، چین، هند، اتحادیه اروپا و سایر کشورهای علاقه‌مند نیز به‌عنوان عضو ناظر حضور داشته باشند.

طرح ایران

چهارمین طرح برای تامین امنیت خلیج فارس، طرح ایران است. ایران با توجه به 1500 مایل (بیش از 2400 کیلومتر) مرز ساحلی در خلیج‌فارس و مجاورت بیشتر آبراه استراتژیک تنگه‌هرمز با ایران، با استناد به حقوق آبراهه‌ها، وظیفه تامین امنیت و کشتیرانی آزاد در منطقه خلیج فارس را مادام‌العمر با تهران می‌داند. در طرح ایران که از سایر طرح‌ها قدیمی‌تر است و سابقه آن به دوران جنگ تحمیلی بازمی‌گردد، نیروهای فرامنطقه‌ای (به‌ویژه آمریکا) به هیچ عنوان حق دخالت در تامین امنیت خلیج‌فارس را ندارند و اساسا آنها عامل اصلی تنش و بحران در منطقه خوانده می‌شوند. بر پایه این طرح، «امنیت خلیج‌فارس تنها مربوط به کشورهای این منطقه است که دارای منافع مشترک هستند»، بنابراین «کسانی که باید این امنیت را حفظ کنند، کسانی هستند که خلیج فارس مال آنها است، متعلق به آنها است، خانه‌ آنها است.»

(آیت‌الله خامنه‌ای اردیبهشت 94) ایران می‌گوید اگر منطقه خلیج فارس امن باشد، همه کشورهای منطقه از این امنیت بهره‌مند خواهند شد اما اگر خلیج فارس ناامن شود، برای همه کشورهای منطقه ناامن خواهد بود. معادله ایران در تنگه هرمز بر این اصل استوار است «یا همه از امنیت برخوردار باشند و نفت صادر کنند یا هیچ‌کس امکان صادرات نفت را نخواهد داشت.» در این طرح حضور ناوهای خارجی اگر دخالتی در منطقه نداشته باشند، بلامانع است اما «اگر با قصد تشنج‌آفرینی و تحریک» و با تمرکز بر این باشد که «قدرت خودشان را در منطقه تحکیم کنند»، «برخورد به وجود خواهد آمد.» مطابق قطعنامه 598، در منطقه خلیج‌فارس نباید حضوری که به افزایش تشنج منجر شود، انجام شود. ایران بر همین اساس، طرح‌های آمریکا و به‌خصوص بریتانیا برای حراست از کشتیرانی در خلیج‌فارس را «تغییر در اوضاع خلیج‌فارس» دانسته و نسبت به یک «رویارویی خطرناک» در خلیج فارس هشدار داده است.

روزنامه فرهیختگان