گزارشی از فیلم سفارشی بن سلمان برای جشنواره ونیز

حیفا المنصور را اولین زن فیلمساز عربستانی می‌نامند و این در حالی است که اساسا عربستان تا سال 2018 هیچ سالن سینمایی‌ای نداشت و پس از آن هم تماشای فیلم در مراکز نمایش آن، بدون حضور اولیای مذکر برای زن‌ها قانونی شد. ورود سینما به عربستان با نمایش فیلم «پلنگ سیاه» امکان‌پذیر شد. «پلنگ سیاه» فیلمی به‌حساب می‌آمد که به‌وضوح مروج یک مدل سیاسی مشهور به «استبداد منور» یا «اصلاحات از بالا» بود. چنین درونمایه‌ای با ساختار سیاسی عربستان و آنچه به «اصلاحات بن سلمانی» شهرت یافته، کاملا همخوانی داشت. حالا حیفا‌ المنصور هم فیلمی را به‌عنوان نماینده عربستان در جشنواره ونیز شرکت داده که در همان خط قرار می‌گیرد؛ فیلمی درباره زنان عربستان و تغییرات اصلاحات مدرنی که جامعه حجاز باید درموردشان بپذیرد. حیفا هشتمین فرزند از 12 فرزند عبدالرحمن منصور، شاعر عرب‌زبان است. او گفته با سینما توسط پدرش آشنا شده است. با تشویق پدرش، او در دانشگاه آمریکایی قاهره مدرک ادبیات تطبیقی گرفت و سپس مدرک کارشناسی‌ارشد مطالعات فیلم را از دانشگاه سیدنی استرالیا دریافت کرد. او کار فیلمسازی خود را با سه فیلم کوتاه آغاز کرد، «سفر تلخ»، «تنها راه بیرون» و «زنان بدون سایه». «تنها راه بیرون» در امارات متحده عربی و هلند جوایزی کسب کرد. او این رویه گفتمانی را با مستند «زنان بدون سایه» دنبال کرد که به زندگی پنهان زنان در کشورهای عربی خلیج‌فارس می‌پردازد. این فیلم در 17 جشنواره بین‌المللی به نمایش گذاشته شد و جایزه طلای داگر را برای بهترین مستند در جشنواره فیلم مسقط و یک نامزدی توسط هیات‌داوران ویژه در چهارمین جشنواره فیلم عربی روتردام دریافت کرد. حیفا المنصور میهمان بیست‌و‌هشتمین جشنواره سه قاره در نانت فرانسه بود. اولین فیلم بلند او «وجده»، در جشنواره فیلم ونیز 2012 دیده شد. این نخستین اثر بلند سینمایی به‌حساب می‌آمد که به‌طور کامل در عربستان سعودی فیلمبرداری شده بود. «وجده» داستان دختری 10 ساله را روایت می‌کند که در حومه ریاض در‌حال رشد است. دخترک آرزو دارد صاحب دوچرخه شود. این فیلم توسط روتانا، کمپانی تولید فیلم شاهزاده ولید بن طلال حمایت شد. «وجده» به‌عنوان نماینده عربستان‌سعودی در بخش فیلم‌های خارجی‌زبان سی‌و‌هشتمین دوره جوایز اسکار انتخاب شد، این نخستین‌باری بود که عربستان سعودی فیلمی را به اسکار می‌فرستاد. پس از آن حیفا المنصور برای حضور در هیات داوران برای بخش Un Certain Regard در جشنواره کن 2015 انتخاب شد و در ژانویه سال 2019، در نشست مجمع جهانی اقتصاد داووس به پاس رهبری‌اش در تحولات فرهنگی جهان عرب، جایزه کریستالی دریافت کرد. او امسال با فیلم مستندی به نام «کاندیدای ایده‌آل» در فستیوال فیلم ونیز حاضر شده است. «کاندیدای ایده‌آل» درباره یک پزشک زن است که می‌خواهد برای عضویت در شورای شهر در داخل عربستان نامزد انتخابات شود. او با مشکلاتی مواجه می‌شود از جمله اینکه نمی‌تواند چهره‌اش را در فیلم‌های انتخاباتی نشان دهد یا به‌طور مستقیم خطاب به رأی‌دهندگان مرد در اجتماعات صحبت کند. این زن می‌خواهد مسیر جاده منتهی به درمانگاهش آسفالت شود تا هنگام بارش باران، رفت و آمد بیماران به آنجا سخت نباشد و این وعده روی زنانی که مخاطب تبلیغات او قرار می‌گیرند، موثر می‌افتد...

در همان ابتدای کار صحنه‌هایی از رانندگی مریم پخش می‌شود تا مشخص کند که از سال ۲۰۱۸ به‌بعد زنان می‌توانند در عربستان رانندگی کنند. این خانم دکتر تصمیم می‌گیرد برای کنفرانسی به دوبی برود، اما در فرودگاه می‌فهمد که به علت نداشتن رضایت‌نامه از طرف مردان خانواده‌اش، اجازه خروج از کشور را ندارد و درنهایت کمپینی برای حمایت از زنان کشورش به‌راه می‌اندازد و برای حضور در انتخابات شورای شهر کاندید می‌شود. چنان‌که مشخص است، المنصور از نمادها و چهره‌های فرهنگی در روند اصلاحات بن سلمانی به‌حساب می‌آید. او اولین فیلم کاملا عربستانی را کارگردانی کرده و یک زن است و در تمام فیلم‌هایش جامعه حجاز را در این مورد نقد می‌کند. المنصوری در مصاحبه‌ای راجع‌به فیلمش می‌گوید پیش از این برای زنان مشکلات بسیاری به‌لحاظ اجتماعی در عربستان وجود داشت، اما حالا وضع بهتر شده است. او می‌گوید در بعضی از بخش‌های فیلمبرداری، مردم مزاحم او می‌شدند و او ناچار می‌شد توسط تماس با پلیس آنها را از سر راه بردارد. این یعنی عقب‌ماندگی اصلی از جانب مردم عربستان است و دولت آن در مسیر برداشتن موانع ترقی و عبور از این عقب‌ماندگی گام برمی‌دارد. چنین تلقیناتی به‌شدت در راستای جا‌انداختن اصلاحات بن سلمانی و استبداد منور قرار می‌گیرند. طی 24 ساعت پس از اولین نمایش این مستند در جشنواره ونیز، رسانه‌های غربی درباره آن مطالبی نوشته‌اند که عمدتا نشان می‌دهد سیاست عربستان‌سعودی در جا انداختن اصلاحات بن سلمانی توسط این فیلم کاملا برای آنها مشخص شده است. حیفا المنصور با ددلاین هم مصاحبه‌ای درباره «کاندیدای ایده‌آل» کرده و صحبت‌های او در آنجا هم همین درونمایه را تایید می‌کند.

منتقد گاردین حدس می‌زند «کاندیدای ایده‌آل» جایزه خاصی از ونیز برنده نشود، ولی آن را داستانی ساده و شجاعانه و ظریف توصیف می‌کند. به‌عبارتی گاردین ضعف‌های فنی فیلم را پذیرفته، اما پیام آن را قبول دارد. منتقد گاردین پیام فیلم را چنین شرح می‌دهد: «عربستان سعودی مکانی است که مدرنیته در برابر محافظه‌کاری متجلیانه مقابله می‌کند و حتی جایی است که فریبنده‌ترین عروسی‌ها با ظاهری الهام‌گرفته از پرنسس باربی، هنوز هم دارای خواننده‌ای هستند که می‌گوید: «خدایی جز خدای یکتا نیست». شما حتی نمی‌توانید کودک بیمار خود را به کلینیک منتقل کنید. اما همه از بین نمی‌روند چون فضا در‌حال تغییر‌کردن است. «کاندیدای ایده‌آل» نشان می‌دهد تنها کاری که ممکن است لازم باشد، این است که یک فرد، بتواند روشن و جسورانه شانه خود را به چرخ منتقل کند تا مسیر حرکت تغییر یابد، حتی اگر این تغییر یک درجه باشد. این یک نفر ممکن است «وجده» یا «مریم» باشد یا خود منصور.»

هالیوود ریپورتر با ذوق و اشتیاق تمام درباره فیلم المنصور صحبت می‌کند و آن را نگاه صادقانه‌ای درباره یک زن جوان مصمم و جسور می‌داند که هویت خود را در یکی از سرکوب‌گرترین جوامع مردسالار جهان برقرار می‌کند. نقد هالیوود ریپورتر هم به مسائل فنی و روایی فیلم چندان نمی‌پردازد و بیشتر متوجه محتوای کار است. هالیوود ریپورتر، محتوای «کاندیدای ایده‌آل» را علیه جامعه (و نه دولت عربستان) تحلیل می‌کند.

اسکرین دیلی می‌نویسد «کاندیدای ایده‌آل» با قرار دادن قهرمان خود در پشت فرمان یک اتومبیل، اهدافش از ساخت چنین فیلمی را در همان دقایق آغازین مشخص می‌کند. در وطن حیفا المنصور، زنان تا سال گذشته مجوز رانندگی دریافت نکرده بودند. نویسنده اسکرین دیلی سپس اضافه می‌کند در نگاهی ملی و منطقه‌ای، «کاندیدای ایده‌آل» در فضایی به وجود می‌آید که برخی محدودیت‌های عربستان سعودی درمورد زنان احتمالا در حال شل‌شدن باشند؛ هرچند اینها هنوز کافی نیست. چنان که مشخص است، نویسنده اسکرین دیلی هم همان برداشتی را نسبت به مضمون فیلم کرده که سرمایه‌گذاران آن در دولت سعودی خواستار جا‌انداختنش بوده‌اند. اما در ادامه این نوشته آمده است «کاندیدای ایده‌آل» به اندازه همان مواردی که در مقابل‌شان قرار گرفته، از سمت دیگر مردها را نادیده می‌گیرد و به یک جزوه جدایی تبدیل می‌شود و اضافه می‌کند: «از لحاظ بصری، فیلم مستحکم است اما فاقد امضای مشخص تا بتواند آن را از فضای غیرفردی واقع‌گرایانه خارج کند.»

ایندی وایر نوشته است: «عربستان سعودی در‌حال انجام اقدامات تبلیغاتی برای پیوستن به قرن 21 است. اکنون به زنان حق‌رأی داده شده است، خشونت خانگی به‌عنوان یک جرم شناخته شده است و... اما عربستان‌سعودی همان‌طور که احتمالا در عناوین دیگر کمتر چاپلوسانه خوانده‌اید، تمایل دارد برخی مسیرهای خشونت‌آمیز را درجهت اهدافش به پیش ببرد.» احتمالا نویسنده ایندی وایر در این بخش به ماجراهایی نظیر آنچه برای جمال خاشقچی اتفاق افتاد، طعنه‌ای خاموش می‌زند. این متن در ادامه اشاره می‌کند «کاندیدای ایده‌آل» عربستان معاصر را به‌عنوان مکانی نشان می‌دهد که قوانین سریع‌تر از بطن جامعه تغییر می‌کنند. مکانی که پیشرفت، مدتی پیش از آنکه به خیابان‌ها بیاید به رسانه‌ها راه می‌یابد.

منتقد وراپ در اظهارنظری عجیب می‌نویسد: «کاندیدای ایده‌آل، چرخه‌ای از فیلم‌های جین فوندا را از دهه 1970 و 80‌19 به‌یاد می‌آورد، به‌ویژه بازگشت به خانه. فوندا در این فیلم‌ها نقش زنانی را بازی می‌کند که در‌حال مبارزه با درک خود در‌مورد جهان هستند و صدای خود را در این روند کشف می‌کنند.»

ورایتی در اولین جمله از تحلیل خود راجع‌به فیلم جدید حیفا المنصور می‌نویسد: «دشوار است بدانید چه‌کسی مخاطب ایده‌آل برای «کاندید ایده‌آل» است.» سپس می‌گوید این فیلم را می‌توان «معادل سینمایی برای شعارهایی در این‌باره دانست که جامعه سعودی ناهمگن و قابل تغییر است». ورایتی می‌نویسد: «فیلمنامه چنان ساده است که در آن می‌توانید فهرست چکیده‌ای از شیوه‌های فرهنگی زندگی در عربستان، لباس زنانه، فضاهای جنسیتی، نقش موسیقی و... را به‌دست بیاورید که مردم را به‌سمت نمایندگان ناخوشایند تغییر (احتمالا منظور نویسنده دولت پادشاهی یا همان استبداد منور است) می‌کشند و در‌عین‌حال، پیام خوشامدگویی آن از توانمندسازی زنان پذیرفته می‌شود.»

مترجم: کیان زندی دو روز پیش حیفا المنصور فیلمساز سعودی در مصاحبه خود با ددلاین در مورد فیلم «کاندیدای ایده‌ال» گفت: «قصه اصلی این فیلم در مورد زنی است که برای رسیدن به اهدافش به حمایت دیگر زن‌های جامعه‌اش نیاز دارد. وقتی صحبت از تصاحب موقعیت‌های شغلی و رهبری یک جامعه مطرح می‌شود، زنان در تمام جهان با موانعی مواجه هستند. البته این مورد در خاورمیانه بیشتر نمایان است، اما این‌گونه نیست که در کشورهای غربی این مساله را نتوان دید. دوست دارم قصه‌ای را بیان کنم که در مورد پیشرفت زنان است. ارتباط عاطفی که می‌تواند بین زنان باشد و آنها را رو به جلو ببرد. شخصیت اصلی فیلمم را از خواهرم که دکتر است الهام گرفتم، همچنین دیگر کاراکتر‌ها را نیز براساس افرادی که می‌شناختم، طراحی کردم.» وی در پاسخ به سوالی در مورد اینکه چرا در عربستان این فیلم را ساخته است، گفت: «بیماری مادرم مهم‌ترین دلیل برای بازگشتم به عربستان بود و من باید در کنارش می‌بودم. مادرم عاشق خوانندگی بود، اما متاسفانه در جامعه‌ای متولد شده بود که خوانندگی در آن یک مساله غیرمعمول به شمار می‌رفت. به نظر من اگر مادرم در جامعه‌ای دیگر متولد می‌شد، می‌توانست به یک ستاره در دنیای موسیقی تبدیل شود. از این رو من سعی کردم مساله موسیقی را نیز در فیلمم بگنجانم. من در دنیایی بزرگ شدم که صدایم را نباید کسی می‌شنید و باید مدام خودم را می‌پوشاندم. در حین فیلمبرداری هم مزاحمت‌های زیادی برایمان پیش می‌آمد که مجبور می‌شدیم با پلیس تماس بگیریم. خوشحالم که مسئولان عربستان شرایطی را برای من فراهم کردند که دسترسی‌ام به همه چیز بهتر شده است. من می‌توانم درنهایت فیلمم را بدون مشکل در کشورم اکران کنم. در این باره قطعا ماجرای بحث برانگیزی به وجود خواهد آمد چون داستان من بیشتر در مورد زنی است که قصد دارد صدایش را کشف کند.»حیفا منصور در مورد اکران فیلم‌هایش در عربستان گفته است: «من برای اکران فیلم‌هایم، هیچ پخش‌کننده‌ای در اختیار نداشتم. توزیع‌کنندگان خاورمیانه هم رغبت زیادی برای فیلم‌های عربستانی ندارند، چراکه بر این باورند که نمی‌توانند از آنها کسب درآمد کرد. بنابراین فیلم من به‌عنوان یک اثر هنری، در عربستان می‌تواند چالش‌هایی به همراه داشته باشد.» او همچنین از علاقه‌مندی‌اش به برگزاری یک جشنواره در عربستان اشاره کرد و گفت: «من دوست دارم عربستان خودش یک جشنواره نیز داشته باشد و فرصتی باشد برای حضور فیلمسازان جهانی که به نظر شگفت‌انگیز هستند. من واقعا امیدوارم مردم در فستیوال‌ها از فیلم من استقبال کنند. به نظر من دیدن فیلم‌های هنری با کمی تحمل می‌تواند، مسیر ساخت آثار هنری را بهتر کند. برگزاری و حضور در جشنواره‌ها می‌تواند به فیلمسازان جوان سعودی کمک بکند تا خودشان را کشف کنند.» حیفا منصور در مورد اتفاقات فرهنگی که گفته می‌شود در عربستان در حال رخ دادن است، گفت: «من هیچ‌گاه سیاسی نبوده‌ام و در آن مورد نظری نمی‌دهم. در واقع گمان می‌کنم هنر برای هر فرهنگی مهم است. با اینکه من یکی از اعضای ۱۳ نفره اداره‌کل فرهنگ عربستان هستم و به‌عنوان سومین زن در این اداره فعالیت می‌کنم، می‌توانم بگویم که افتخار می‌کنم این ساختار در حال تغییر است. مجموعه جدیدی در حال شکل‌گیری است. در حال حاضر من در حال ساختن انیمیشن «خانم شتر» با شرکت خانه سایه در آمریکا هستم. البته قبل از آن می‌توانم فیلمی دیگر نیز بسازم زیرا ساخت انیمیشن زمان زیادی را از من می‌گیرد. در مورد جشنواره‌ها هم می‌توانم بگویم امیدوارم دیگر کشور‌ها نیز در جشنواره ونیز موفق باشند. البته امیدوارم جشنواره‌ها بیشتر به زنان در این مورد فضا بدهند. جشنواره ونیز من را کشف کرد و باعث شد نقطه شروع من در سینمای حرفه‌ای بود. البته من عاشق این هستم که با مد شدن سینمای ابرقهرمانی یک فیلم با شخصیت قهرمان زن بسازم که بقیه را نابود کند.»

فرهیختگان