عبور از باتلاق برجام ممکن است؟

نسیم آنلاین :‌ در حالی که تنها چند ساعت مانده به اجرای مرحله سوم کاهش تعهدات، خبرهایی از پیشنهادات اروپایی‌ها که با لیدری فرانسه به سوی ایران سرازیر شده، منتشر شده است. آخرین مورد آن پیشنهاد خط اعتباری ۱۵ میلیارد دلاری بود که ظاهرا به مذاق مقامات ایران خوش آمده ولی معطل نظر ایالات متحده است. پیشنهادی که نقدهای فراوانی بدان وارد است. پذیرش این پیشنهاد، ترتیبات جدیدی به وجود خواهد آورد که در آینده می‌تواند عملا موجب مشروعیت زدایی از توافق هسته‌ای شود؛ سازوکاری انعطاف پذیر بدون هیچ پشتوانه و ضمانتی که هر از گاهی می‌تواند با فشار کشورهای اروپایی یا آمریکایی شرط و شروط‌های جدیدی به آن افزوده شود.

هنوز معلوم نیست ماحصل این مذاکرات که همچون مذاکرات سابق برای مردم محرمانه است، چه چیزهایی است. تنها موضع گیری امروز روحانی حائز نکاتی بود که به نظر می‌رسد بازی اروپا با ایران همچنان ادامه دارد.

امروز روحانی در جلسه هیات دولت در مورد دستاورد مذاکرات اخیر ایران با فرانسه گفت: «مثلاً اگر در ۲۰ مساله اختلاف داشتیم، این اختلافات اکنون در ۳ مساله است و بخش عمده آنها حل شده اند اما هنوز به نقطه نهایی نرسیده‌ایم و بعید می‌دانم طی امروز و فردا نیز بتوانیم به توافق نهایی برسیم»

آمریکا و کشورهای اروپایی به خوبی می‌دانند که ایران در چاه برجام افتاده است و اراده‌ای برای خروج از آن را ندارد. و بهتر است که ایران را در همان چارچوب برجام نگه داریم تا بتوان فشار را بیشتر کرد.

برای اینکه اتفاقات روزهای اخیرا را بتوانیم با دقت بهتری تحلیل کنیم، لازم است کمی تحولات را در ابعادی بزرگ‌تر ببینیم. از زمان خروج آمریکا از برجام حدود ۱۶ ماه می‌گذرد. علل گوناگونی برای این رفتار آمریکا ذکر کرده‌اند ولی تردیدی وجود ندارد که یک علت مهم آن عطش آمریکا برای فشار بیشتر بر ایران بود، کشورهای اروپایی نیز مطابق پیش بینی دلواپسان، آمریکا را همراهی کردند. لیست‌های تحریم آمریکایی تعداد بیشتری از افراد ایرانی را در خود دید، معافیت خریداران نفت تمدید نشد و کار تا جایی پیش رفت که حتی کشتی‌های حامل نفت ایران در آب‌های آزاد شناسایی و توقیف می‌شدند.

از سوی دیگر، مقامات ایران،‌ آمریکا را مزاحم دانسته و ‌ترجیح دادند، «برجام نافرجام» را با اروپایی‌ها ادامه دهند. آن‌ها هم زیر بار تعهدات خود نرفتند،‌ البته به تغبیر دقیق‌تر نمی‌توانستند تعهدات خود را عملی کنند، زیرا عمده آن‌ها منوط به اجازه از آمریکا بود. سازوکار اینستکس نیز که بازی جدید اروپایی‌ها بود، مدتی مقامات خوش‌خیال ایران را درگیر کرد، اما آن سازوکار نیز به نتیجه نرسید. در این شرایط که جز خسران چیزی عاید کشور نشد، با تاخیرها و تعلل‌های فراوان مسئولین کشور تازه به یاد واکنش افتادند و تصمیم گرفتند تا گام به گام از زیر بار تعهدات خود شانه خالی کنند. گام اول و دوم اجرایی شد و به گفته روحانی تا ساعاتی دیگر گام سوم نیز اجرایی خواهد شد.

در این بین و با گذشت زمانی طولانی از خروج آمریکا از برجام و تجربه عینی کنش‌ کشورهای غربی در برابر ایران، همچنان مسئولین به برجام امیدوارند. قطعا این موضوع را طرف غربی به خوبی می‌داند و اتفافا از همین روزنه ایران را تحت فشار می‌گذارد. نگاهی به مواضع برخی مقامات این امر را تایید می‌کند.

جواد ظریف، وزیر امور خارجه دیروز در مصاحبه خود با راشاتودی گفت که هنوز زود است درباره مرگ برجام صحبت کنیم. روحانی نیز که تناقض در اظهار نظراتش پیرامون مذاکره زبان زد خاص و عام است، در آخرین موضع امیدوارانه خود نسبت به برجام گفت: «باید مذاکره کرد و راه حل پیاده کنیم. گروهی می‌گویند ما از مذاکره با ۶ قدرت بزرگ چه سودی بردیم و خاصیت مذاکرات چه بود؟ ما بعد از مذاکره به جای یک میلیون بشکه نفت، ۲ میلیون و هشتصد هزار بشکه نفت صادر کردیم. میلیاردها دلار پول برای کشور آورده شد، هر ماه حدود یک میلیارد از پول های حبس شده آزاد شد، قطعنامه‌هایی که آمریکا ۳۰ سال برای آن‌ها زحمت کشیده بود مثل بتی که ابراهیم شکست آن ها را شکستیم.»

مواضع مسئولین کشور که همواره نسبت به برجام امیدوارانه بوده، پالس خوبی برای کشورهای غربی است که ایران را در همین چارچوب برجام و حتی در شرایط بدتر از برجام کنترل کنند. اگرچه رییس جمهور صراحتا پیش شرط عقب‌نشینی خود از اقدام برای اجرای گام سوم را تضمین اروپا برای خرید نفت ایران و نیز دریافت پول نقد آن، تعیین کرده است، اما روح حاکم بر مواضع مقامات ایران تلاش برای حفظ تنها دستاورد خود در حوزه دیپلماسی یعنی برجام است. اگرچه تضمین پیشین اروپا را جلوی چشمان خود می‌بینند.

از سوی دیگر علی‌رغم عدم تمایل ایران برای خروج از برجام، حتی اگر ایران ناچار شود که از برجام خارج شود، هزینه سیاسی زیادی بر جریان غربگرای حاکم تحمیل می‌شود که تحقق آن را دچار خدشه می‌کند. زیرا سرانجام خروج ایران از برجام، بازگشت به عقب است. بدین گونه که با خروج ایران، به واسطه سازوکار معیوب درج شده در مفاد برجام، با پیگیری‌های حقوقی طرف غربی همه قطعنامه‌های لغو شده شورای امنیت مجددا بازخواهند گشت. و این موضوع به هیچ وجه مطلوب جریان سیاسی حاکم بر مدیریت کشور نیست.

بنابراین برجام، این دستپخت جریان غربگرا، شرایطی را پیش روی کشور قرار داده است که نه راه پیشی وجود دارد و نه راه پس. خروج از این خسارت محض تنها یک راه دارد، و آن تغییر پارادایم کنش سیاسی ایران در عرصه بین الملل. ایران تنها در صورتی می‌تواند این بازی را به هم بزند که میسر قطعی خروج از برجام را با برداشتن گام‌های قاطع و نه نمایشی همچون گام اول و دوم، در پیش گیرد. تغییری که بعید است دستگاه دیپلماسی کشور بخواهد رغم بزند.