پروژه‌ی بین الحرمین شیراز

شاید برای اول بار اصطلاح بین الحرمین برای نام گذاری بر روی یک مکان در دوره قاجار،به نام بازاری که بین مسجد شاه(امام خمینی کنونی) ومسجد جامع قرار گرفته بود،بکار گرفته شد.اما به مرور در نقاط دیگر هم این اصطلاح گسترش پیدا کرد.ریشه این کلمه عربی اشاره به فضایی می کند که مابین دو حرم واقع شده است.اتصال دو نقطه مهم مذهبی می تواند باعث ایجاد فضایی شود که می تواند از هم افزایی میان دو حرم مقدس بهره ببرد تا این فضا ارزش والایی پیدا کند. دو اتفاق تاریخی باعث شده تا بین الحرمین رنگ وبویی جدید به خود بگیرد.اولی به سال ۱۳۶۴تا ۱۳۶۶هجری شمسی مربوط می شود.آنجایی که فضای بین مسجد پیامبر وقبرستان بقیع تخریب می شود و فضایی باز جایگزین بافت مذکور می شود.این فضای باز تحت عنوان بین الحرمین شناخته می شود که فضایی بین حرم نبوی وچهار امام شیعه است.

بین الحرمین مدینه منوره

دومین اتفاق مربوط می شود به بین الحرمین در شهر مقدس کربلا،فضایی بین حرم امام حسین (ع) و حضرت ابولفضل(ع)است.امروزه این فضا چنان ارزش والایی پیدا کرده است که به عنوان کانون بزرگترین گردهمایی پیاده جهان در اربعین شناخته می شود وبی شک یکی از جذاب ترین وخاطره انگیزترین فضاها برای همه شیعیان جهان است.بنای اولیه بین الحرمین در زمان صدام حسین سال ۱۴۰۷هجری قمری(سال ۱۳۶۵هجری شمسی) گذاشته و در دوره های بعدی تکمیل شده است.تصاویر ذیل به خوبی شکل گیری بین الحرمین در کربلای معلی را نشان می دهد.نکته قابل توجه، هم زمانی شکل گیری دو فضا در مدینه وکربلا است.

با این دیدگاه در شهر شیراز طرحی با عنوان بین الحرمین  شکل گرفت که هدف از آن اتصال حرم شاهچراغ(ع) به حرم سیدعلاالدین بود.در سفر پژوهشی اخیر با توجه به شکل گیری بین الحرمین بر آن شدیم تا بررسی دقیق از اجرای این طرح داشته باشیم. در ادامه به نقد مشاهدات عینی از این طرح در بافت تاریخی شیراز می پردازیم. 

بین الحرمین در کربلا-قبل  و بعد از شکل گیری

مجموعه تجاری – فرهنگی بین الحرمین با سرمایه گذاری خارجی شرکت بین المللی تواصل(ایرانی-اماراتی) و مشارکت شهرداری شیراز از سال ۱۳۸۴ شروع شده است.کارفرما این طرح شهرداری شیراز است. طراحی مجموعه پروژه بین الحرمین توسط مشاورین و متخصصین بین المللی و داخلی شرکت تواصل صورت پذیرفته است. مرکز تجاری غرب مجموعه بین الحرمین سمت خیابان احمدی به مساحت ۹۶۰۰ متر مربع است و مرکز تجاری دیگر در سمت میدان آستانه واقع شده است و شامل ۲۰۰ واحد تجاری به مساحت تقریبی ۵۴۰۰ متر مربع می باشد. زیر زمین مجموعه برای پارکینگ با گنجایش بیش از ۱۵۰۰ خودرو با ورودی و خروجی های متعدد و ۲۶۰ واحد انباری تجاری اختصاص یافته است.

طرح بین الحرمین شیراز

این طرح در سمت حرم شاهچراغ(بخش غربی) به طور کامل اجرا شده است و در حال فعالیت است.پس از عبور از فضای تجاری به فضای باز شهری برمی خوریم که دارای مبلمان شهری است وبخشی است که با پارکینگ زیر مجتمع در ارتباط است.نکته قابل توجه این است که در این فضا هیچ کسی به جز یک نگهبان مجتمع دیده نشد.پس از آن ساختمان های اداری شورای و آمفی تأتر شهر قرار داشت و در سمت مقابل که در  حال تکمیل شدن بود وهنوز شروع به فعالیت نکرده بود،هتل ومجتمع تجاری واقع شده است.اولین چیزی که در ذهن مخاطب ایجاد می شود این است که عنوان بین الحرمین برای چنین فضایی اصلاً سنخیت نداردو با وام گرفتن از جمله ای که می گفت “هر گردی گردو نیست”به ذهنم رسید که هر بین حرمی بین الحرمین نیست.انگار یه چیزهای که نه،خیلی چیزها کم داشت.اصولاً بین الحرمین شما را باید به سوی دو حرم راهنمایی کند و دارای انسجام باشد.بلاتکلیفی در فضایی به گونه ای مشهود است که با وجود سادگی دچار گم شدگی می شویم.از ارتباط این طرح با بافت اطراف نیز، چیزی نگوییم بهتر است.زیرا اصلاً در طرح دیده نشده است.در یک جاهایی برای خالی نشدن عریضه، دیواره های اطراف آرایش شده اند.با بررسی های میدانی به این نتیجه می شود رسید که با توجه به دلایل ذیل بین الحرمین شیراز بین الحرمین نیست:

• اولین نکته برای بین الحرمین بودن، توازن میان دو حرم است مثلاً در کربلا این توازن برقرار است.به عبارت دیگر اینکه از نظر اهمیت و حرم در یک سطح قرار بگیرند یا اصطلاحاً همتراز باشند تا حس بین الحرمین بوجود آید.به نظر می رسد در شیراز شاهچراغ بی بدلیل است وهیچ حرمی نمی تواند با آن همتراز باشد.
• فاصله یک کیلومتری برای حس بین الحرمین زیاد است.مثلاً در کربلا این فاصله حدود ۳۰۰ تا ۴۰۰ متر است.
• با مصاحبه از شهروندان وعابرین هیچ کدام این فضا را به عنوان فضایی بین دو حرم نمی دانند وبیشتر به عنوان مجتمع تجاری گران قیمت شناخته شده است.
• از منظر دسترسی پذیری واتصال این طرح دارای مشکل اساسی است.تغییر جهت ها وعدم انسجام فضای داخلی و فضاهای اطراف بسیار ضعیف هستند.
• عدم سازگاری وتجانس کاربری ها در آن مشهود است که باعث شده است که حس قرار گیری در بین الحرمین وجود نداشته باشد.

به طور کلی می توان اینگونه جمع بندی نمود که برای اینکه فضایی بین الحرمین باشد،وجود دو حرم همتراز شرطی لازم است اما کافی نیست.متأسفانه فضای بین الحرمین شیراز  با همه تلاش های صورت گرفته نه تنها نتوانسته است که نقش خود را در پیوند دو فضای مذهبی ایفا کند بلکه باعث جدایی فضایی در بافت مرکزی شهر شیراز شده است که می تواند اثرات اجتماعی جبران ناپذیری داشته باشد.